Сурункали гастрит нимага олиб келиши мумкин? Ошқозон ва ўникки бармоқли ичак яраси касаллигини абадий даволаш мумкинми? Асл дорилар ва генериклар ўртасидаги фарқ нима? Буларнинг барчаси ҳақида нашрга т.ф.д., профессор, Ўзбекистон ССВ гастроентерология бўйича бош консультанти Мирвасит Мирвасикович Каримов айтиб берди.

Мирвасит Мирвасикович, айтингчи, кислотага боғлиқ касалликлар нима?

Кислотага боғлиқ касалликларга гастроэзофагиал рефлюкс касаллиги (ГЕРК), ошқозон, ошқозон ва ўн икки бармоқли ичакнинг яраси, сурункали гастрит, функционал диспепсия, NSAID-гастропатия ва сурункали панкреатитлар киради. Илгари, бу касалликларнинг барчаси кислоталиликнинг ошиши билан боғлиқ деган фикр бор еди, лекин бу жуда хам тўғри емас. Кислотага боғлиқ касалликларнинг сабаби ошқозон ва қизилўнгач шиллиқ пардаларининг меъда ширасининг таркибий қисмларига, хусусан, хлорид кислота ва пепсинга сезгирлигининг ошиши ҳисобланади.

Ўзбекистонда бу касалликлар қанчалик кенг тарқалган?

Ўзбекистонда аҳолининг катта қисми кислотага боғлиқ турли касалликлардан азият чекмоқда. Ўзбекистон Соғлиқни сақлаш вазирлиги соғлиқни сақлаш марказининг 2021 йил маълумотларига кўра, гастрит билан касалланиш 1070 кишига 100000 га яқин, ошқозон ва ўн икки бармоқли ичак яраси билан касалланиш 421 аҳолига 100000 га тенг бўлган. Шуни таъкидлаш керакки, статистика ҳар доим ҳам ишларнинг ҳақиқий ҳолатини акс еттирмайди. Афсуски, бизда ГЕРК ва функционал диспепсия ҳақида расмий маълумотлар йўқ. Шунинг учун биз ўз тадқиқотимизни ўтказдик, бу шуни кўрсатдики, Ўзбекистон аҳолисининг 30-35% функционал диспепсиядан, ГЕРК – 24%. Аслида, бу бошқа мамлакатлар маълумотлари билан таққосланади.

Айтиш мумкинки, бугунги кунда одамлар гастрит, ошқозон яраси ва ГЕРК билан 10 йил аввалгига қараганда камроқ оғрийдилар ёки аксинча, бу касалликлар ҳозир тез-тез учрайдими?

Ошқозон яраси касаллиги билан боғлиқ ҳолда, вазият сезиларли даражада яхшиланди. Мисол учун, ҳозир менинг бўлимимда асоратланмаган ошқозон яраси билан оғриган беморлар деярли йўқ, ҳамма амбулатория шароитида даволанади. Аммо сурункали гастрит билан қизиқарли ҳолат кузатилади: терапияга ёндашувлар ошқозон яраси касаллигини даволаш билан бир хил ва мантиқан биз сурункали гастрит билан оғриган беморлар сонининг камайишини кузатишимиз керак, аммо бу содир бўлмайди

Ностероид яллиғланишга қарши дориларни (NSAID-гастропатиялар) қўллаш натижасида гастропатиялар билан оғриган беморлар сони сезиларли даражада ошди. Биринчидан, бу умр кўриш давомийлигининг ошиши билан боғлиқ - кекса авлод бу касалликка кўпроқ мойил. Иккинчидан, биз ҳаёт сифатига кўпроқ талабчан бўлиб қолдик, бу NSAID – оғриқ қолдирувчи, антипиретик ва яллиғланишга қарши дориларни назорациз ишлатишга олиб келди, чунки ҳеч биримиз оғриқ билан яшашни хоҳламаймиз. Биз бунинг учун NSAID-гастропатия ва нсаидларни қабул қилиш натижасида ошқозондан қон кетиш ҳолатларининг кескин кўпайиши билан тўлаймиз.

ГЕРК билан касалланиш ҳам ортиб бормоқда. Бунинг сабаби, бутун дунёда бўлгани каби, Ўзбекистонда ҳам кўпчилик одамлар ҳаракациз турмуш тарзи ва нотўғри овқатланиш туфайли тана массаси индексининг ошиши ва семиришга ега.

Функционал диспепсия ҳам кенг тарқалган бўлиб, бу биринчи навбатда овқатланиш тартиби бузилиши ва стресслар билан боғлиқ.

Ушбу касалликларнинг хавфи қандай? Улар қандай салбий оқибатларга олиб келиши мумкин?

ГЕРК даволаш бўлмаса, қизилўнгачининг шаклланишига олиб келиши мумкин. Бу қизилўнгач шиллиқ қавати ичак ҳужайралари тури билан алмаштириладиган ҳолат. Бу ўз навбатида қизилўнгач саратони ривожланишига олиб келиши мумкин.

Сурункали гастрит анемия ва ошқозон саратони каби жиддий касалликларга айланиши мумкин. Кўпинча хеликобактер инфекцияси билан боғлиқ сурункали гастрит жуда кеч, беморнинг ошқозонида атрофик жараёнларни ривожлантирганда.ташхис қилинади –атрофик гастрит эса ошқозон саратони учун хавф омилидир.

Дунё бўйлаб ошқозон саратони барча онкологик касалликлар орасида олтинчи ўринда туради, аммо Ўзбекистонда 2019 йилда ошқозон саратони аёлларда кўкрак бези саратонидан кейин иккинчи ўринда туради. Бу биз учун жуда ташвишли ҳолат. ЖССТ хеликобактер инфекцияси биринчи гуруҳнинг кансероген еканлигини тан олди. Шунинг учун терапевтлар ва гастроентерологларнинг барча саъй-ҳаракатлари хеликобактер инфекциясини ерта ташхислаш, ерадикация терапиясини ўз вақтида амалга ошириш ва хавф омилларини аниқлашга қаратилган бўлиши керак.

Хавф омиллари қандай? Қандай сабабларга кўра кислотага боғлиқ касалликлар ривожланади?

Аввало, юқумли касалликлар, хусусан, хеликобактер инфекцияси хавф омиллари қаторига киради. Ва маълум бир минтақада юқумли касалликларнинг тарқалиши санитария шароитлари билан бевосита боғлиқ. Масалан, биз Қорақалпоғистон Республикаси ва Хоразм вилоятида тадқиқот ўтказдик – бу Орол денгизи минтақасидаги екологик офат зонаси, у ерда жуда оғир епидемиологик вазият мавжуд. Ушбу ҳудудларда юқумли касалликлар тарқалиши 80% дан ортиқ, масалан, бундай муаммолар бўлмаган Тошкентда – 60% ни ташкил етди.

Шунингдек, бир қатор ўзгартириладиган ва ўзгартирилмайдиган хавф омиллари мавжуд. Ўзгартирилмаган, яъни ҳеч қандай таъсир қила олмайдиганларга еркак жинси, ирсий мойиллик киради. Ўзгарувчан хавф омиллари-ҳаракациз турмуш тарзи, шўр овқатларни ортиқча истеъмол қилиш, семириш, чекиш ва спиртли ичимликларни истеъмол қилиш.

Кекса одамлар кислотага боғлиқ касалликларга кўпроқ мойил деб айтиш мумкинми?

Йўқ, бу унчалик тўғри емас. Кислотага боғлиқ касалликлар жуда хилма-хил ёшда ўзини намоён қилиши мумкин. Масалан, функционал диспепсия кўпинча ёшлар томонидан таъсирланади. Ва, масалан, NSAID-гастропатия 50 ёшдан катта беморларда кўпроқ учрайди, чунки улар асосий хавф омилларига, масалан, бирга келадиган касалликлар, чекиш, шунингдек, бир вақтнинг ўзида бир нечта дориларни қўллаш (масалан, кортикостероидлар, antiplatelet агентлари). Ҳар қандай ёшдаги одамлар хеликобактер инфекцияси билан касалланиши мумкин.

Кислотага боғлиқ касалликларнинг пайдо бўлиши ёки ривожланишининг олдини олиш учун нима қилиш керак? Фақат тўғри овқатланиш етарлими?

Хеликобактер инфекциясига келсак, санитария меъёрларига қатъий риоя қилиш зарур – сув танқислиги, екологик инқироз бўлмаслиги керак. Бизга яхши ичимлик суви, normal соғлом овқатланиш, асосий гигиена қоидаларига риоя қилиш керак. Буларнинг барчаси Хеликобактер инфекциясининг тарқалишини олдини олади.

Гердга келсак, фаол ҳаёт тарзи, тўғри овқатланиш, кечаси газак ва ортиқча овқатланишни истисно қилиш керак.

Функционал диспепсия билан normal ижтимоий муҳит, ёмон одатлардан воз кечиш ва тўғри овқатланиш зарур.

Кислотага боғлиқ касалликдан бутунлай қутулиш мумкинми ёки бу ҳали ҳам сурункали жараёнми?

Ҳозирги кунда тиббиёт жадал ривожланмоқда. Диагностика ва даволашнинг инновацион усуллари доимий равишда пайдо бўлади. Шунинг учун мен барча беморларга ўз вақтида мутахассисларга мурожаат қилишни маслаҳат бераман. Ошқозон яраси касаллиги, ГЕРД, функционал диспепсия, гастрит, NSAID-гастропатия даволанадиган касалликлардир, аммо агар сиз ўз вақтида шифокор билан маслаҳатлашсангиз. Ҳеч қандай ҳолатда сиз ўзингизни даволашингиз шарт емас. Халқимиз сабр-тоқатли, кўпинча беморлар: "Хўш, ўйлаб кўринг, юрак уриши. Мен сода ичаман." Ва, еҳтимол, одамда ГЭРКнинг оғир шакли бор, бу тўғри даволаш бўлмаса, жиддий оқибатларга олиб келиши мумкин – бронхиал астма ва идиопатик ўпка фиброзидан Бареттанинг қизилўнгачигача.

Олимларнинг қайси кашфиётлари кислотага боғлиқ касалликларнинг замонавий терапиясига енг катта таъсир кўрсатди?

Умуман олганда, бу соҳада учта Nobel мукофоти берилган. Биринчиси 1988 йилда "дори терапиясининг муҳим тамойиллари"ни кашф етгани учун Жеймс Блек билан тақдирланган. 2001 йилда кимё бўйича Nobel мукофоти У. Ноилес, Р. Ноёрига берилди, улар оптик стереоизомерларни ажратиш технологиясини ишлаб чиқдилар, бу еса тубдан янги хусусиятларга ега дори-дармонларни олиш имконини беради. Ва 2005 йилда Б. Marshall ва Р. Уоррен Хеликобактер pylori бактериясини кашф етгани ва унинг гастрит ва ошқозон яраси касаллигидаги роли учун Nobel мукофотига сазовор бўлишди.

Ўтган асрнинг ўрталарида атропин + сода комбинацияси ошқозон яраси касаллигини даволаш стандарти ҳисобланган. Ўшандан бери, албатта, биз жуда кўп ютуқларга еришдик. Биз аллақачон Н2-гистамин блокерларидан фойдаланиш босқичидан ўтдик, улар бир вақтлар инқилоб қилган ва ҳозирда ескирган дорилар ҳисобланади. Бугун биз proton насос ингибиторларидан (ППИ) фойдаланамиз, уларнинг киритилиши туфайли кислотага боғлиқ касалликларни даволашда катта ютуқ бўлди.

Бугунги кунга келиб, ППИ антисекретор (яъни хлорид кислота ишлаб чиқаришни камайтирадиган) дори-дармонларнинг ягона класси бўлиб қолмоқда, улар пҳ ни ошқозонда 4 соат давомида турли дозаларда 18 соат давомида ушлаб туришга қодир. Шу билан бирга, улар танадан мукаммал чиқарилади.

Кислотага боғлиқ касалликларни даволаш учун асл дорилар ва уларнинг аналоглари (генериклари) ўртасида туб фарқлар борми? Қайси дорилар самаралироқ?

Асл дорилар ва генериклар бир хил молекулаларга ега бўлишига қарамай, улар орасида фарқ бор. Молекула молекуладан фарқ қилади. Алоҳида тадқиқотлар шуни кўрсатадики, асл ППИ ва унинг аналоглари пҳ даражасига турли йўллар билан таъсир қилиши мумкин. Бу, айниқса, масалан, беморда ГЭРК, ошқозон яраси ёки ошқозон қон кетиши бўлган ва керакли пҳ даражасига тезда еришиш зарур бўлган ҳолларда жуда муҳимдир. Препаратни танлаш муҳим рол ўйнайди. Унинг фармакокинетик ва фармакодинамик параметрларга мувофиқ ишлашига тўлиқ ишонишимиз керак. Баъзан бу молекула ҳақида емас, балки ишлаб чиқариш технологияси ҳақида.

Кислотага боғлиқ касалликларни даволаш учун асл дорилар ва уларнинг аналоглари (генериклари) ўртасида туб фарқлар борми? Қайси дорилар самаралироқ?

Асл дорилар ва генериклар бир хил молекулаларга ега бўлишига қарамай, улар орасида фарқ бор. Молекула молекуладан фарқ қилади. Алоҳида тадқиқотлар шуни кўрсатадики, асл ППИ ва унинг аналоглари пҳ даражасига турли йўллар билан таъсир қилиши мумкин. Бу, айниқса, масалан, беморда ГЭРК, ошқозон яраси ёки ошқозон қон кетиши бўлган ва керакли пҳ даражасига тезда еришиш зарур бўлган ҳолларда жуда муҳимдир. Препаратни танлаш муҳим рол ўйнайди. Унинг фармакокинетик ва фармакодинамик параметрларга мувофиқ ишлашига тўлиқ ишонишимиз керак. Баъзан бу молекула ҳақида емас, балки ишлаб чиқариш технологияси ҳақида.

Қорин оғриғи шикояти бўлган беморларни қабул қилишда терапевт нимага еътибор бериши керак?

Агар бемор ёниш ҳисси ёки sternum орқасида оғриқ, ерта тўйинганлик ҳисси каби аломатлардан шикоят қилса, терапевт биринчи навбатда беморда қуйидаги хавф омиллари мавжудлигини аниқлаши керак: назорациз вазн йўқотиш, ноаниқ анемия, қон қусиш, гемоглобин даражасининг пасайиши. қон, шўр, ёғли овқатларни суиистеъмол қилиш, спиртли ичимликлар, чекиш.

Сурункали гастрит, ошқозон яраси ва ошқозон саратони дастлабки босқичда асемптоматикдир. Шунинг учун кислотага боғлиқ касалликни ёки ҳатто саратонни ерта босқичда ўз вақтида аниқлаш учун анамнезни тўғри йиғиш жуда муҳимдир.

Бугунги кунда ўзбек шифокорлари кислотага боғлиқ касалликларни даволашда қандай қийинчиликларга дуч келишмоқда?

Менимча, бир қатор муаммолар мавжуд. Биринчидан, мутахассислар етишмаслиги мавжуд. Бугунги кунда Ўзбекистонда 200 дан ортиқ гастроентеролог йўқ, гарчи ЖССТ тавсияларига кўра бизда камида 600 kishi бўлиши керак.

Иккинчидан, шифохоналарни замонавий асбоб-ускуналар, хусусан, ендоскопия билан таъминлаш муаммоси мавжуд. Мен ярали колит ва Крон касаллиги каби ичак касалликлари билан оғриган беморлар сонининг кескин кўпайишига тайёр емаслигимизни таъкидлаган бўлардим.

Бундан ташқари, гастроентерология бўлимлари фақат вилоят марказларида мавжуд. Туман шифохоналарида гастроентерологнинг вазифалари кўпинча умумий амалиёт шифокорлари томонидан амалга оширилади. Ва бизнинг асосий вазифамиз уларга кислотага боғлиқ касалликларни ташхислаш ва даволаш учун стандартлар, протоколларни ўргатишдир. Улар қайси ҳолларда беморларни туман марказларига, у ердан вилоят кўп тармоқли марказларига ва ундан кейин юқори ихтисослашган муассасаларга юбориш кераклигини билишлари керак. Бундай занжирни қуриш бўйича ишлар аллақачон олиб борилмоқда.