Тошкент, Ўзбекистон (UzDaily.uz) -- Энергетика ва иқлим соҳасидаги экспертлар электр энергияси юзасидан кўтариладиган баҳс-мунозараларда атом энергетикаси генерациянинг ишончли ва экологик тоза турларидан бири эканлигини таъкидлашади. Охирги йилларда атом энергетикасидан воз кечаётган айрим мамлакатлар мисолида шуни кўриш мумкинки, қўрқувга асосланган қарорлар ва мамлакатнинг энергобалансида мувозанатлаштирилган ёндашувдан воз кечиш иқлим ўзгариши масаласини ҳал қилмайди, балки бу орқали бир қатор иқтисодий муаммоларни яратиши мумкин ва бунинг учун ҳам алал оқибат истеъмолчилар тўлаши шарт бўлади. Экологлар ва экспертларнинг позициясидаги ўзгарувчи трендлари борасида «Ma’no» тадқиқотлар ташаббуси маркази директори Бахтиёр Эргашев ўз фикрини билдирди.

Асосий юклама - иқтисодий ривожланишнинг муҳим омили

Саноат секторининг ривожланишида асосий омилларидан бири барқарор, ишончли ва узлуксиз электр энергия ҳисобланади. Саноатни ривожлантиришида узоқ муддатли лойиҳалар амалга оширишнинг бусиз имкони йўқ, бу дегани мамлакатга инвестициялар жалб қилиш ҳам имконсиз. Ўзбекистон энергетиклари республиканинг жорий энерготизимини модернизация ва ислоҳ қилишга жадаллик кўрсатишлари, саноат ва аҳолининг электр энергиясига нисбатан ўсиб бораётган эҳтиёжларини тўлдириш учун ресурсларни жалб қилишга ҳаракатларнинг ҳам асл сабаби шунда.

- Энергия етишмаслиги сабабли кичик ва ўрта корхоналарнинг маълум қисми, айниқса мамлакат минтақаларида, электр таъминотидаги узилишларга дуч келмоқда, бу эса тўғридан-тўғри уларнинг унумдорлиги, ҳажм ва ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг таннархига таъсир қилади, чунки улар электр генераторларини харид қилиб, ўрнатишга мажбур бўлмоқда,- дейди Бахтиёр Эргашев. - Аҳоли учун тез-тез ўчиришлар муаммоси долзарблилигича қолмоқда.  Энерготизимни барқарор ишлашини таъминлаш мақсадида республика истеъмолчилари учун ҳар куни 1,5-2 миллион кВт*с, ёки ҳар кунлик ўртача истеъмолдан 0,8-1,0% чекловлар киритилмоқда. АЭСнинг афзаллиги - бу генерациянинг жуда кучли ва барқарор манбаси эканлигидадир. Энергиянинг тикланадиган манбасига келсак (асосан қуёш ва қисман шамол), ҳали бу йўналишда ҳал қилиниши керак бўлган жиддий технологик муаммолар мавжуд. Аввало, бу қуёш чарақлаган вақтда олинадиган энергияни тўплаш масаласи. Бундан ташқари, қуёш ва шамол станцияларининг самарадорлиги мавсумга ва куннинг вақтларига боғлиқ. Атом электр станциясининг иши мавсумий ва кунлик ўзгаришларга боғлиқ эмас ва шу сабаб энергиянинг бошқа манбаларидан кўра янада рақобатбардош ҳисобланади. 

Барча мамлакатлар АЭСдан воз кечаётгани ҳақидаги хабарлар- асоссиз

Узоқ вақтлардан буён энергия ишлаб чиқарилишида асосий анъанавий манбалар углеводород, яъни нефть, газ ва кўмир бўлиб келган.   Бироқ,  2020 йилдан бошлаб атмосферада карбонат ангидрид миқдорини пасайтириш бўйича чораларни тартибга солувчи, 2015 йилдаги иқлим бўйича Париж келишуви қабул қилиниши билан дунёдаги вазият ўзгара бошлади. Энди,  энергия ишлаб чиқарилишида энергия манбалари ишончли ва узлуксиз бўлишидан ташқари, мукаммал ҳолдаги экологик тоза ҳам бўлиши керак.  

- БМТнинг иқлим масалалари бўйича ҳукуматлараро қўмитасининг (IPCC) баҳолаш натижаларига кўра, барча турдаги ёқилғилар таркибида карбонат ангидрит мавжудлигига ўрганилганда атом энергетикаси энг экологик тоза деб топилганлиги афсуски, ҳаммага ҳам маълум эмас, - дейди Б.Эргашев. - Қиёслаш учун, ёқилғили энергетика парник газлари кўринишидаги назорат қилинмайдиган чиқиндилар ишлаб чиқаради ва улардан ҳар йили дунёда 7 млн. одам вафот этади.  Барча мамлакатлар АЭСдан воз кечмоқда деган баёнотга келсак, бу ерда шуни таъкидлаш жоизки, айрим мамлакатлар мавжуд АЭСни ёпишга (масалан, Германия) ва атом электрогенерациясини «яшил» энергетиканинг бошқа турларига алмаштиришга қарор қилди. Оқибатда эса бугун Германиянинг машҳур экологлари, АЭС ёпилганидан сўнг мамлакатда электр энергиясини ишлаб чиқариш учун фойдаланилаётган кўмирдан чиқаётган зарарли газлар экологик вазиятни ёмонлаштириб бораётгани тўғрисида бонг урмоқдалар. Муқобил энергетика АЭСнинг заифлашаётган кучларини тез ўрнини босади деган орзулар ўзини оқламаяпти. Бундан ташқари, атом энергетикасидан воз кечиш оқибатида электрогенерация учун табиий газни импорт қилувчи мамлакатлар, табиий газни (ҳам қувурли, ҳам суюлтирилган) экспорт қилувчи мамлакатларнинг сиёсатига қарам бўлиб қолишмоқда ва бу геосиёсий муаммоларнинг кучайишига олиб келмоқда.  Ҳиндистон ва Хитой каби энг йирик ривожланаётган мамлакатлар айни вақтда янги атом электр станцияларини қуришмоқда (АЭСларни Россия ва Америка компаниялари қурмоқда). Хитой ҳудудида бир вақтнинг ўзида 10 энергоблок қурилмоқда, Ҳиндистонда эса 7 янги энергоблок қурилиш босқичида турибди. АЭСлар бугунги кунда Европа (Финляндия, Венгрия), Осиё (Бангладеш, БАА),  Африка (Миср) мамлакатларида ҳам қурилмоқда. Рақамларда кўрсатадиган бўлсак, ҳозирги кунга қадар дунёнинг жами 31 мамлакатида 442 ядро реактори ишлаб турган бўлиб яна 53 нафари қурилиш жараёнида. 

Бугунги куннинг атом энергетикаси 

Тикланадиган манбалар орқали экологик тоза энергетикага етишиш мумкин қабилидаги нотўғри тушунча мавжуд. Бироқ, шуни унутмаслик лозимки, кўпгина мамлакатлар Париж битими доирасидаги мажбуриятларни таъминлаш баробарида, нафақат энергогенерация зичлиги балки, мамлакатнинг энергомиксида атом энергетикасидан фойдаланиш бўйича позицияларини сақлаб ва ҳаттоки мустаҳкамлаб ҳам қолмоқда. Мисол учун,  электр энергиясининг атом генерацияси улуши Францияда 70 фоизни, Венгрия, Словакия ва Украинада эса - 50 фоизни ташкил қилади. Атом қувватлари бўйича биринчи ўринни АҚШ эгаллайди - у ерда ўрнатилган қуввати 97 минг МВт.дан юқори бўлган 95 та реактор ишламоқда.

Охирги 10-15 йил ичида атом энергетикаси хавфсизлик соҳасида бир нечта жиддий ютуқларга эришди. Охирги авлод ВВЭР хавфсизликнинг кўп даражали тизимлари билан таъминланган. Таъкидлаш жоизки, танланган технологиялар - ВВЭР-1200 - Россия АЭСларида, жумладан, Ленинграддаги АЭС-2 ва Нововоронеждаги АЭС-2да фаол қўлланилмоқда. Шунингдек, уларни Белоруссиядаги АЭСга, Финляндиядаги «Ханхикиви-1» АЭСга ва Венгриядаги «Пакш-2» АЭСга танлаб олишган. Улар МАГАТЭ томонидан ишлаб чиқилган АЭС хавфсизлиги бўйича постфукусима талабларига тўлиқ мос келади. 

 - Иррационал қўрқувларни енгиш ва асоссиз маълумотлардан "ҳимояланиш" учун аҳолини АЭС тўғрисидаги ахборотга очиқ кириш тизимини шакллантириш зарур. Шу мақсадда «Ўзатом» агентлиги қошида Атом технологияларининг ахборот маркази яратилди. Атом энергетикаси атрофидаги низолар давом этмоқда ва келажакда ҳам давом этаверади. Ва бу яхши. Асосийси - ушбу мунозараларнинг объективлигини, рационаллигини ва очиқлигини таъминлаш. Инновациялар атом энергетикаси тўқнаш келиши мумкин бўлган муаммоларнинг ҳар қандайини ҳал қилиши мумкин. Масалан, хавфсизлик нуқтаи назаридан сақлаш ва ёпиқ ёқилғи циклига ўтиш соҳасида янги ечимлар турибди. Бу жараёнлар узлуксиздир, - деб ўз фикрини якунлайди Б.Эргашев.